Mấy vấn đề tư tưởng lý luận văn nghệ Việt Nam thời trung cận đại (Thế kỷ X - XIX)

Tư tưởng lý luận văn nghệ Việt Nam thời trung đại, tức là những cách hiểu về nguồn gốc, vai trò của văn học, nghệ thuật các tiêu chuẩn đánh giá cái đẹp văn nghệ, những quy cách thể loại, những tiêu chuẩn về thi pháp, hiệu quả của những văn phẩm và cả cách nhìn tiến trình của văn nghệ qua các thời đại, sự chi phối của triết học, chính trị, văn hóa đối với văn nghệ. Đấy chính là “sự tự ý thức” của văn nghệ. Thời trung đại ở ta, bộ phận “tự ý thức” không thật phát triển như ở Trung Quốc và Hy - La. Ta không có những nhà lý luận văn nghệ lớn kiểu như Platon, Aristot của phương Tây, hay Lưu Hiệp, Viên Mai của Trung Quốc, với lý thuyết riêng, các khảo luận riêng, phát biểu trực tiếp quan điểm văn nghệ bằng thể văn nghị luận. Theo tư liệu mà chúng ta có được hiện nay, các bài bàn về văn học xuất hiện sớm nhất là ở thế kỷ XIV: bài Tựa Lĩnh Nam chích quái của Lý Tế Xuyên, Tựa sách Việt âm thi tập tân san của Phan Phu Tiên… Càng về sau những phát biểu trực tiếp bằng văn nghị luận và khoa học tăng lên. Tuy nhiên loại tư liệu như vậy thực sự cũng không nhiều. Vì thế khi nghiên cứu, chúng ta cần tìm đến những nguồn khác bổ sung, như có thể căn cứ vào cách biên soạn các văn tập, thi tập để xem xét. Chẳng hạn ở các thế kỷ XIV, XV, việc có các thi tập như Việt âm thi tập, Trích diễm thi tập của Hoàng Đức Lương được biên soạn bên cạnh những tuyển tập truyện như Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái của Vũ Quỳnh và Kiều Phú…

Cần chú ý một điều là ở thời cổ trung đại văn chương (thơ, văn xuôi kể chuyện) và nghệ thuật (kiến trúc, điêu khắc, âm nhạc, hội họa, sân khấu) phát triển theo những cách rất khác nhau, mặc dù đều được quan niệm là văn. Trong các bộ sách kinh điển của Khổng Tử có Kinh Thi và Kinh Nhạc, tức đã có ý thức Thi (thơ) và Nhạc (nghệ thuật) là hai lĩnh vực khác nhau về chức năng, phương tiện thể hiện (“Thi ngôn chí, ca vĩnh ngôn, thanh y vĩnh, luật hòa thanh” - Thơ là dùng ngôn từ để nói chí, ca là ngâm vịnh tiếng lòng, thanh điệu nhờ vào ngâm vịnh, luật để điều hòa thanh điệu) và con đường phát triển.

Khi nghiên cứu văn học trung đại nói chung và lý luận văn nghệ trung đại nói riêng cần đặt nó trong môi trường văn hóa của thời đại ấy để lí giải, đánh giá. Việc giải thích các khái niệm, thuật ngữ phải theo cách hiểu của tác giả và công chúng độc giả lúc đó, tránh gán ghép cách hiểu của người hiện đại.

Tổng quan gồm các chương:

• Chương 1: Tư tưởng lý luận văn nghệ thời Lí - Trần - Hồ (thế kỷ XI - XIV)
• Chương 2: Tư tưởng văn nghệ giai đoạn thế kỷ XV - XVII
• Chương 3: Tư tưởng văn nghệ thế kỷ XVIII
• Chương 4: Tư tưởng văn nghệ thế kỷ XIX
• Chương 5: Tư tưởng lý luận trong nghệ thuật
• Chương 6: Mối quan hệ giữa tư tưởng lý luận văn nghệ Việt Nam và Trung Quốc thời trung - cận đại.